Bakı 
2024-cü il dekabrın 25-də Azərbaycan Hava Yollarına məxsus “Embraer 190-100 IGW” tipli sərnişin təyyarəsinin Qazaxıstan ərazisində qəzaya uğraması təkcə bir aviasiya hadisəsi kimi deyil, regional və beynəlxalq təhlükəsizlik baxımından da ciddi suallar doğuran hadisə kimi tarixə düşdü.
Hadisənin araşdırılması prosesi göstərir ki, bu qəza adi texniki nasazlıq çərçivəsindən çox-çox kənara çıxır və dövlətlərarası məsuliyyət, hərbi risklər və mülki aviasiyanın təhlükəsizliyi məsələlərini yenidən gündəmə gətirir.
Hadisə ilə bağlı araşdırmalar Çikaqo Konvensiyasının 13 saylı Əlavəsinə uyğun olaraq aparılır. Bu isə onu göstərir ki, məsələ yalnız milli səviyyədə deyil, beynəlxalq hüquqi mexanizmlər çərçivəsində qiymətləndirilir. Qazaxıstanın Nəqliyyat Nazirliyinin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən istintaqda Azərbaycan, Rusiya, Braziliya və ICAO nümayəndələrinin iştirakı hadisənin beynəlxalq xarakter daşıdığını bir daha təsdiqləyir. Burada məqsəd günahkar axtarışından daha çox, obyektiv həqiqətin ortaya çıxarılması və gələcəkdə oxşar faciələrin qarşısının alınmasıdır.
Fevral ayında yayımlanan ilkin hesabatın ən mühüm məqamı ondan ibarətdir ki, təyyarədə daxili partlayış ehtimalı tam şəkildə istisna olunub. Oksigen balonlarının zədələnməməsi bu ehtimalı texniki baxımdan mümkünsüz edir. Əvəzində, hava gəmisinə kənardan təsir göstərən metal fraqmentlərin aşkar olunması hadisənin mahiyyətini kökündən dəyişir. Bu, artıq təsadüf, texniki problem və ya pilot səhvi deyil, xarici müdaxilə ehtimalını gücləndirən ciddi faktdır.
Daha diqqətçəkən məqam isə həmin metal hissəciklərin hərbi silah sisteminə aid olmasıdır. Aralıq hesabatda bu sistemin konkret modeli açıqlanmasa da, Rusiya Prezidentinin siyasi bəyanatında həmin silahın Rusiya hava hücumundan müdafiə sisteminə aid olduğu dolayısı ilə təsdiqlənib. Bu isə məsələyə təkcə texniki deyil, siyasi və geosiyasi çalarlar əlavə edir. Belə bir vəziyyətdə qəzanın sıradan hadisə kimi təqdim edilməsi artıq mümkün görünmür.
Bu nöqtədə məsələ təkcə Azərbaycan üçün deyil, beynəlxalq aviasiya təhlükəsizliyi üçün də ciddi siqnaldır. Çünki söhbət mülki təyyarənin hərbi sistemin təsiri nəticəsində sıradan çıxmasından gedir. Bu isə beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri olan mülki uçuşların toxunulmazlığına açıq təhdiddir. Əgər bu cür hallar cəzasız qalarsa, gələcəkdə oxşar risklərin qarşısını almaq demək olar ki, mümkünsüz olar.
Qazaxıstanın yekun hesabatı bu baxımdan həlledici sənəd olacaq. Çünki həmin hesabat yalnız texniki nəticələri deyil, həm də hüquqi və siyasi məsuliyyət çərçivəsini müəyyənləşdirəcək. Hesabatda qəzanın səbəbləri, hadisəyə gətirib çıxaran zəncirvari proseslər və gələcəkdə oxşar faciələrin qarşısının alınması üçün tövsiyələr əksini tapmalıdır. Bu, beynəlxalq ictimaiyyət üçün də presedent xarakteri daşıyacaq.
Eyni zamanda bu hadisə bir daha göstərir ki, münaqişə bölgələrində hava məkanının təhlükəsizliyi məsələsi kağız üzərində qalan razılaşmalarla deyil, real və şəffaf nəzarət mexanizmləri ilə təmin olunmalıdır. Əks halda mülki aviasiya siyasi və hərbi risklərin girovuna çevrilir.
Nəticə etibarilə, AZAL-a məxsus təyyarənin faciəsi yalnız bir ölkənin itkisi deyil, beynəlxalq sistem üçün ciddi xəbərdarlıqdır. Bu hadisə göstərdi ki, müasir dünyada təhlükəsizlik yalnız sərhədlərlə ölçülmür və hərbi qərarların mülki həyatlara təsiri artıq qlobal məsuliyyət məsələsidir. İndi əsas sual budur: beynəlxalq ictimaiyyət bu həqiqətlə üzləşib real nəticə çıxara biləcəkmi, yoxsa bu hadisə də digərləri kimi siyasi maraqların kölgəsində qalacaq?
Züriyə Qarayeva
