Bakı 
Böyük güclər arasındakı rəqabət qlobal siyasətdə yeni multipolyar dinamikaların formalaşmasına səbəb olur. ABŞ xarici siyasəti həm Avropada, həm də Yaxın Şərqdə strateji hədəflərini irəli aparır.
Transatlantik alyans ABŞ-nin Avropadakı nüfuzunun mərkəzi platformasıdır. NATO-nun genişlənməsi Rusiyanın təhlükəsizlik narahatlıqlarını artırır. Bu, Avropada hərbi-modernizasiya və müdafiə xərclərinin yüksəlməsinə səbəb olur. ABŞ-nin Yaxın Şərqdəki hərbi bazaları regional güc balansına təsir göstərir. İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı geosiyasi rəqabət bu bazalar vasitəsilə ABŞ üçün strateji nəzarət mexanizmi kimi xidmət edir. Rusiya, öz növbəsində, enerji diplomatiyası və hərbi modernizasiya ilə qlobal təsir dairəsini genişləndirir. Xüsusilə, Avropaya qaz ixracatı vasitəsilə Rusiya iqtisadi və siyasi leverage əldə edir. Çin isə iqtisadi və texnoloji sahədə yüksələn nüfuzu ilə multipolyar dünyada ABŞ və Rusiya ilə rəqabəti dərinləşdirir.
Regional münaqişələr qlobal gərginliyin əsas mənbələrindən biridir. Ukrayna böhranı Rusiya-ABŞ gərginliyinin Avropadakı ən kritik ifadəsidir. Donbas və Krım məsələləri vasitəsilə Rusiya Avropanın təhlükəsizlik arxitekturasına birbaşa təsir göstərir. ABŞ və NATO tərəfindən tətbiq olunan sanksiyalar Rusiyanın iqtisadi strategiyasını məhdudlaşdırsa da, geosiyasi nüfuzunu zəiflədə bilmir. Eyni zamanda, Yaxın Şərqdə Suriya və Liviyada hərbi və diplomatik müdaxilələr ABŞ və Rusiyanın regionda strateji qarşıdurmasını göstərir. Enerji siyasəti bu gərginliyi daha da dərinləşdirir. ABŞ şist qazı istehsalı ilə Avropa bazarına alternativ təqdim edir, bu isə Rusiyanın qaz ixracatından asılılığını azaldır. Çin isə enerji təhlükəsizliyi üçün Orta Asiya və Afrika bazarlarını aktiv şəkildə hədəfləyir.
Multipolyar nizamda regional bloklaşmalar güc balansını dəyişdirir. Şimal-Qərb Asiyada Çin-Amerika rəqabəti Tayvan və Sakit Okean regionunda yüksək gərginliyə yol açır. ABŞ-nin Yaponiya və Cənubi Koreya ilə hərbi əməkdaşlığı Çin üçün strateji çətinliklər yaradır. Eyni zamanda, Rusiya və Çin arasında hərbi və iqtisadi əməkdaşlıq ABŞ-nin qlobal dominantlığını məhdudlaşdırır. Bu əməkdaşlıq enerji layihələri və texnologiya transferi vasitəsilə regional münaqişələrə təsir göstərir. ABŞ-nin Avropa ilə strateji əməkdaşlığı Rusiyanın Avropadakı təsirini balanslayır. Lakin Avropada daxili siyasi parçalanmalar ABŞ strategiyasının effektivliyini zəiflədə bilər.
Yaxın Şərqdə enerji infrastrukturunun təhlükəsizliyi də böyük güclərin rəqabətinin hədəfi kimi çıxış edir. Hormuz boğazı və Qırmızı dəniz ticarət yolları qlobal enerji təhlükəsizliyi üçün kritik əhəmiyyət kəsb edir. ABŞ və Rusiyanın hərbi və diplomatik varlığı bu regiondakı gərginliyi daha da artırır. İranın nüvə proqramı və Səudiyyə-İran rəqabəti, ABŞ-Rusiya qarşıdurmasını regiona ötürür. Çin isə enerji təchizatı və investisiya siyasəti ilə bu balansı dəyişdirir. Afrika və Latın Amerikasında isə resurs diplomatiyası ABŞ, Rusiya və Çin arasında yeni strateji meydanlara çevrilir.
Böyük güclərin rəqabəti həm də qlobal təhlükəsizlik strukturlarına təsir edir. BMT və digər beynəlxalq institutlar multipolyar gərginliyin idarə olunmasında çətinliklərlə üzləşir. ABŞ-Rusiya qarşıdurması sülh proseslərinin effektivliyini məhdudlaşdırır. Regional münaqişələrin həlli üçün vasitəçilik səyləri qlobal gərginliyi azaltmaq əvəzinə, bəzən dərinləşdirir. Enerji və texnologiya sahəsindəki strateji rəqabət yeni silahlanma yarışına və texnoloji bloklaşmaya yol açır. Bu isə həm iqtisadi, həm də hərbi təhlükəsizliyi birbaşa təsir edir.
Gələcək perspektivdə multipolyar dünya nizamı daha mürəkkəb qarşıdurmalar və qeyri-müəyyənliklər doğuracaq. ABŞ-Rusiya-Çin üçbucağı qlobal siyasətin əsas determinantı olaraq qalacaq. Avropa, Yaxın Şərq, Sakit Okean və Orta Asiya isə strateji fokus mərkəzlərinə çevriləcək. Böyük güclərin rəqabəti enerji, təhlükəsizlik və diplomatiya sahəsində yeni riskləri gündəmə gətirir. Regional münaqişələr və qlobal strateji oyunlar bir-birinə bağlı şəkildə inkişaf edir. Bu vəziyyət isə beynəlxalq normativ sistemin effektivliyini və qlobal stabilliyi sınağa çəkir.
ABŞ və Rusiya arasındakı rəqabət qlobal gərginliyi həm struktur, həm də regional səviyyədə formalaşdırır. Avropa və Yaxın Şərq, Sakit Okean və Orta Asiya qlobal strateji qarşıdurmanın əsas arenasıdır. Enerji siyasəti, hərbi-diplomatik manevrlər və texnoloji üstünlük uğrunda aparılan rəqabət qlobal siyasətdə davamlı gərginlik yaradır. Multipolyar dünya nizamında hər bir regional dinamika qlobal təsirə çevrilir. Böyük güclərin qarşılıqlı strategiyaları beynəlxalq təhlükəsizlik, enerji siyasəti və diplomatiyanın mərkəzi elementinə çevrilir.
Əli Hüseynov
