Bakı 
Son dövrlərdə Türkiyə ilə Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşdırılması istiqamətində atılan addımlar regionda yeni siyasi müzakirələrə yol açıb. Xüsusilə viza rejiminin sadələşdirilməsi ilə bağlı əldə edilən razılaşma uzun illərdir donmuş vəziyyətdə qalan Ankara-Yerevan xəttində diqqətçəkən dəyişiklik kimi qiymətləndirilir.
Bu proses təkcə iki ölkə arasındakı münasibətlərlə məhdudlaşmır, eyni zamanda Cənubi Qafqazda formalaşan yeni geosiyasi reallıqlar, regional təhlükəsizlik və iqtisadi inteqrasiya perspektivləri ilə birbaşa əlaqəlidir.
Bütün bu proseslər Azərbaycanın maraqlarına necə təsir edir?
Beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspert, Diplomatiya və Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin prezidenti Mehmet Gökhan Özçubukçu Bakıvaxtı.az-a müsahibəsində bu və digər suallara aydınlıq gətirir:
- Türkiyə ilə Ermənistan arasında viza rejiminin sadələşdirilməsi hansı mesajları verir?
- Viza rejiminin sadələşdirilməsi sırf texniki və bürokratik qərar deyil. Bu addım təxminən otuz ildir qapalı qalan siyasi sənədin faktiki olaraq yenidən açılmasını göstərir. Ankara ilə Yerevan arasında illərdir müzakirə edilən, lakin praktik nəticə verməyən “normallaşma” anlayışı ilk dəfə real və ölçülə bilən mərhələyə keçib. Bu, tərəflərin münasibətləri sonsuz böhran vəziyyətində saxlamaq istəmədiklərinə dair açıq mesajdır.
Eyni zamanda, Türkiyə ilə Ermənistan arasında viza rejiminin sadələşdirilməsi ilə bağlı əldə edilən razılaşma sadəcə texniki bürokratik tənzimləmədən daha çox məna daşıyır. Bu addım, faktiki olaraq, uzun müddət bağlanmış siyasi sənədin yenidən açılmasının və ya qaçılmaz yenidən açılmasının göstəricisidir. Viza rejiminin sadələşdirilməsi tərəflər arasında təmas üçün yol açır və müvafiq ictimaiyyətə güclü mesaj verir ki, heç bir ölkə münasibətlərini tamamilə donmuş vəziyyətdə saxlamaq istəmir.
Vizaların asanlaşdırılması yalnız turizmlə məhdudlaşmır. Bu, diplomatlar, iş adamları, texniki heyətlər və qərarverici şəxslər üçün birbaşa təmas imkanları yaradır. Klassik normallaşma modellərində olduğu kimi, burada da “əvvəlcə əlaqə, sonra etibar, sonra siyasi qərarlar” prinsipi tətbiq olunur. Bu, prosesə taktiki yox, strateji yanaşmanın göstəricisidir.
- Türkiyə-Ermənistan münasibətləri niyə bu qədər uzun müddət donmuş vəziyyətdə qaldı?
- Əsas səbəb 1990-cı illərdə başlayan Birinci Qarabağ müharibəsi və Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğal etməsidir. Türkiyə buna cavab olaraq Ermənistanla sərhədlərini bağladı və diplomatik münasibətləri dayandırdı. Sonrakı illərdə tarixi mübahisələr, təhlükəsizlik narahatlıqları və regional ittifaqlar bu donmuş vəziyyətin davam etməsinə səbəb oldu. Tarixi məsələ və regional təhlükəsizlik narahatlıqları səbəbindən münasibətlər uzun illər donmuş vəziyyətdə qaldı və bir çox normallaşma cəhdləri daxili və regional siyasi reaksiyalar nəticəsində pozuldu.
2020-ci il Qarabağ müharibəsindən sonra Cənubi Qafqazda yaranan yeni geosiyasi tarazlıq Ermənistanda ciddi hərbi və siyasi parçalanmaya səbəb oldu, bu da Yerevanın xarici siyasətini yenidən düşünməsinə gətirib çıxardı. Türkiyə üçün isə regionda sabitliyin yalnız Azərbaycanla güclü münasibətlər vasitəsilə deyil, həm də Ermənistanı bu tənliyə daxil etməklə mümkün olduğuna inam gücləndi.
- Normallaşma prosesi hansı sahələri əhatə edir?
- Normallaşma prosesi təkcə viza məsələsi ilə məhdudlaşmır. Əsas gündəm maddələri sərhədlərin açılması, ticarət yollarının bərpası, diplomatik münasibətlərin yenidən qurulması və institusional dialoq mexanizmlərinin yaradılmasıdır.
Türkiyə-Ermənistan sərhədi təkcə iki ölkəni deyil, bütün Qafqazı birləşdirən strateji arteriyadır. Bu sərhədin açılması ticarət yollarını canlandıracaq, regional inteqrasiya layihələrinə yol açacaq. Ermənistan üçün bu, uzun illərdir davam edən iqtisadi izolyasiyadan çıxış, yeni bazarlar və investisiya imkanları deməkdir. Türkiyə üçün isə Qafqazda iqtisadi təsirin artması, Orta Asiya və Xəzər hövzəsinə uzanan ticarət dəhlizlərinin güclənməsi anlamına gəlir.
Diplomatik münasibətlərin bərpası isə münasibətlərin davamlılığı üçün vacibdir və Ankara ilə Yerevan bu dəfə daha institusional çərçivə yaratmaq niyyətindədirlər.
- Ermənistan niyə indi Türkiyə ilə normallaşmaya daha açıqdır?
- Ermənistanın Türkiyə ilə dialoqa qapı açması qəfil siyasət dəyişikliyi deyil; bu, təhlükəsizlik, kimlik və istiqamət axtarışının nəticəsidir. Qarabağ müharibələrindən sonra Ermənistan təkcə ərazi itkiləri ilə deyil, dövlətin yerləşdiyi təhlükəsizlik arxitekturasının dağılması ilə üzləşdi.
Rusiyanın böhran dövrlərində səmərəsizliyi Ermənistanda dərin şoka səbəb oldu və xarici siyasətdə tək bir mərkəzə güvənməyin ağır bədəlini göstərdi. Bu, Ermənistana alternativ istiqamətlər axtarmağa məcbur etdi. Lakin bu axtarışlar Ermənistan daxilində kimlik və tarixlə bağlı müzakirələrə səbəb olub. Türkiyə ilə normallaşma ideyası cəmiyyətin müəyyən hissəsi tərəfindən "tarixi yaddaşdan imtina" kimi qəbul edilir. Paşinyan administrasiyası bu səbəbdən prosesdə ehtiyatlı, mərhələli və simvolik addımlar atır.
- Azərbaycan bu prosesdə hansı rolu oynayır?
- Azərbaycan Türkiyə-Ermənistan normallaşmasının əsas və əvəzolunmaz faktorudur. Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı münasibətlər strateji müttəfiqlikdən də irəli gedir, buna görə Ankara Ermənistanla heç bir addımı Bakının maraqlarını nəzərə almadan ata bilməz.
Azərbaycan üçün əsas şərt Ermənistanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünü birmənalı şəkildə tanımasıdır. Düzgün idarə olunarsa, bu normallaşma Azərbaycan üçün təhdid yox, diplomatik təsir alətinə çevrilə bilər. Eyni zamanda, regionda açılan yeni nəqliyyat dəhlizləri ticarətdən əlavə siyasi təsir və strateji dərinlik deməkdir. Türkiyə-Ermənistan sərhədinin açılması Azərbaycan da daxil olmaqla regional inteqrasiya üçün imkanlar yaradır, lakin Bakı bu prosesin özünə qarşı deyil, xeyrinə işləməsini istəyir.
Ermənistan üçün də Azərbaycan reallığı qaçılmazdır; regional sülh qarşılıqlı qəbulla mümkündür və Türkiyənin Azərbaycanın iştirakı olmadan normallaşmaya getməsi mümkün deyil.
- Bu normallaşma davamlı ola bilərmi?
- Hazırkı mərhələ ümidvericidir, lakin əsas sınaq hələ qabaqdadır. Simvolik jestlər siyasi iradə və institusional mexanizmlərlə dəstəklənməzsə, proses formal xarakter daşıya bilər. Davamlı normallaşma çətin məsələlərlə üzləşməyi, uzunmüddətli strategiyaya riayət etməyi və regional balansları qorumağı tələb edir. Bu, həm Ankara, həm Yerevan, həm də Azərbaycan maraqlarının diqqətlə tənzimlənməsindən asılıdır.
Əgər balans qorunarsa, normallaşma Qafqazda yeni və sabit sülh arxitekturasının təməlini qoya bilər. Əks halda, bu, tarixə simvolik və nəticəsiz diplomatik açılış kimi düşə bilər.
Aynur Babazadə
