Bakı 
İranın yaxın Şərqdəki rolu son illərdə həm geosiyasi, həm də təhlükəsizlik baxımından regionun qərar verici aktorlarından biri kimi diqqət mərkəzindədir. Tehranın strateji ambisiyaları, enerji siyasəti və hərbi potensialı regional balansın formalaşmasında mühüm rol oynayır.
İran-İsrail münasibətləri uzun illərdir gərgin olaraq qalır. Tel-Əviv Tehranın nüvə proqramını region üçün ciddi təhlükə kimi qiymətləndirir. Eyni zamanda, İran-Səudiyyə qarşıdurmaları şii-sünni təmayülləri və nüfuz mübarizəsini gücləndirərək, Yaxın Şərqin geosiyasi dinamikasını müəyyən edir. ABŞ-nin tətbiq etdiyi sanksiyalar və diplomatik təzyiqlər İranın fəaliyyətini məhdudlaşdırmaqla yanaşı, onun regional strategiyasına da təsir göstərir.
İran diplomatiya sahəsində çevik və çoxölçülü yanaşma nümayiş etdirir. Rusiya və Çin ilə yaxınlaşma Tehran üçün strateji müttəfiqlik təmin edir və ABŞ ilə İsrail üçün narahatlıq mənbəyinə çevrilir. Eyni zamanda, İranın "Hizbullah" və "Husi" hərəkatları kimi qeyri-dövlət aktorları ilə əlaqələri regionda təsir dairəsini genişləndirir. Bu alyanslar İran üçün həm strateji üstünlük, həm də təhlükə mexanizmi rolunu oynayır. Tehranın Suriyada və İraqda göstərdiyi diplomatik və hərbi səylər regional nüfuzunu möhkəmləndirir və Səudiyyə ilə İsrail üçün ciddi strateji çağırış yaradır.
Hərbi balans regiondakı sabitlik və təhlükəsizlik üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. İranın raket və dron texnologiyaları, müdafiə sənayesi və nüvə proqramı onun strateji sərhədini qorumağa xidmət edir. ABŞ və İsrailin hərbi hazırlıqları Tehranın regional təsirini məhdudlaşdırmağa yönəlmişdir, lakin qarşılıqlı hərbi potensial qeyri-sabitliyin davam etməsinə şərait yaradır. Hərbi və diplomatik strategiyaların qarşılıqlı təsiri regionda gərginliyi artırmaqla bərabər, sülh və sabitlik üçün diplomatik kanalların əhəmiyyətini də yüksəldir. İranın hərbi strategiyası həm qorxu, həm də nüfuz vasitəsi kimi istifadə edilir.
İranın nüvə proqramı beynəlxalq diqqətin mərkəzindədir. Bu proqram həm regional təhlükəsizlik, həm də enerji siyasəti ilə bağlıdır. İranın regional təsiri iqtisadi və sosial sahələrdə də hiss olunur. Sanksiyalar ölkənin iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərir və əhalinin həyat səviyyəsini təsir edir. Bununla belə, İran öz daxili resurslarını və strateji mövqeyini istifadə edərək təsirini qoruyur. Enerji sektoru İran üçün həm gəlir mənbəyi, həm də diplomatik vasitədir. Neft ixracatı qonşu dövlətlərlə münasibətləri tənzimləmək üçün istifadə olunur. Eyni zamanda, enerji siyasəti regional müttəfiqlərlə əməkdaşlığı gücləndirir.
İranın sosial və iqtisadi strategiyaları daxili sabitliyi qorumağa yönəlib. Sosial proqramlar və iqtisadi təşəbbüslər xalqın etimadını artırmağa çalışır. Lakin beynəlxalq təzyiqlər bu səyləri çətinləşdirir. İranın regional siyasəti həm münaqişə, həm də sülh potensialına malikdir. Diplomatiya vasitəsilə müttəfiqlərlə münasibətlər qurur, lakin hərbi fəaliyyətlər qarşı tərəfin təhlükəsizlik narahatlıqlarını artırır. İranın regional təsiri Səudiyyə və İsrail üçün ciddi strategiya məsələsi yaradır. Bu qarşıdurmaların nəticəsi bölgədəki sabitliyi təsir edir.
İran-İsrail və İran-Səudiyyə qarşıdurmaları regional enerji təhlükəsizliyinə də təsir göstərir. Bu vəziyyət beynəlxalq bazarlarda neft qiymətlərini dəyişdirə bilər. Hərbi və diplomatik addımların qarşılıqlı təsiri regionda qeyri-sabitliyi artıra bilər. Eyni zamanda, İranın strateji mövqeyi bəzi ölkələr üçün sabitlik vasitəsi kimi də görünə bilər. Regiondakı qeyri-dövlət aktorları ilə əlaqələr İranın təsir dairəsini genişləndirir. Bu isə Səudiyyə və İsrail üçün yeni təhlükələr yaradır. İranın hərbi texnologiyaları və strateji layihələri regional balansı dəyişdirir.
Beynəlxalq cəbhədə ABŞ və Avropa ilə gərginlik davam edir. Bununla belə, diplomatik səylər vasitəsilə sülhə töhfə vermək potensialı mövcuddur. İranın regional rolu həm qorxu, həm də diplomatiya vasitəsi kimi qiymətləndirilir. Enerji və iqtisadi təsirlər diplomatik imkanları dəstəkləyir. Sosial proqramlar daxili sabitliyi qorumağa çalışır. Bununla belə, beynəlxalq təzyiqlər və regional qarşıdurmalar sülh təşəbbüslərini çətinləşdirir. İranın strateji addımları həm müttəfiqləri, həm də rəqibləri üçün nümunədir.
Diplomatik kanalların gücləndirilməsi sabitlik yaratmaq üçün vacibdir. Hərbi hazırlıq isə gərginliyi artıran faktor olaraq qalır. İranın regional alyansları, xüsusilə "Hizbullah" və "Husi" hərəkatları, ölkənin təsirini genişləndirir. Eyni zamanda, bu alyanslar regional rəqiblər tərəfindən təhdid kimi qiymətləndirilir. İranın nüvə proqramı və hərbi texnologiyaları təhlükəsizlik balansını dəyişdirir. Enerji siyasəti diplomatik və iqtisadi təsiri birləşdirir.
Sanksiyalar iqtisadiyyat və sosial həyat üzərində təzyiq yaradır. İran bu çətinlikləri daxili resurslarla və strateji planlarla kompensasiya edir. Diplomatiya vasitəsilə müttəfiqlərlə əməkdaşlıq güclənir. Hərbi fəaliyyətlər isə qarşı tərəfdə qorxu yaradır. İranın regional rolu həm sabitlik, həm də gərginlik potensialını daşıyır. Beynəlxalq və regional tərəfdaşlar bu balansı daim qiymətləndirir. Enerji, iqtisadiyyat, sosial proqramlar və hərbi strategiyalar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir.
İranın regional təsiri müxtəlif ölkələr üçün həm imkan, həm də təhlükədir. Diplomatiya və hərbi balansın uyğunlaşdırılması regionda sabitliyi təmin edə bilər. Bununla belə, qarşıdurmaların artması qeyri-sabitlik riskini yüksəldir. İran yaxın Şərqdə yeni stabillik yaratmaq imkanına malikdir, lakin gərginlik faktorlarını tam aradan qaldırmaq hələ mümkün görünmür. Regionda sabitlik və gərginlik arasında incə bir balans mövcuddur. İranın regional siyasətinin nəticələri qonşu dövlətlərin hərbi, diplomatik və iqtisadi strategiyalarına birbaşa təsir edir.
Potensial olaraq sabitliyi dəstəkləyə biləcək gücə malik olsa da, hərbi təhdidlər və siyasi qarşıdurmalar regiondakı gərginliyi artırmağa davam edir. Bu mənzərədə İran həm regional lider, həm də təhlükəsizlik və sabitlik üçün kritik bir aktor olaraq qalır. Yekunda, Tehran regionda balans və gərginlik arasında incə xəttdə durur, strateji addımlar isə həm sabitlik, həm də qeyri-sabitlik potensialını müəyyən edir.
Əli Hüseynov
