Bakı 
İranın siyasi tarixində yeni və mühüm dönüş nöqtəsi ola biləcək açıqlama ilə çıxış edən keçmiş baş nazir və “Yaşıllar” hərəkatının lideri Mirhüseyn Musəvi ölkədə dini rejimin gələcəyi ilə bağlı referendum keçirilməsini təklif edib.
On beş il ev dustaqlığında qaldıqdan sonra azadlığa çıxan Musəvinin bu çağırışı nəinki İran daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə ciddi rezonansa səbəb olub. O, İran İslam Respublikasının yerini dünyəvi, demokratik bir dövlətin almasının zəruriliyini vurğulayaraq, bu məsələnin xalqa təqdim edilməsini və xalqın iradəsi ilə həll olunmasını istəyib.
Musəvinin bu təklifi, əslində, 2009-cu ildəki mübahisəli prezident seçkilərindən sonra baş verən kütləvi etirazların davamı və nəticəsidir. O vaxtdan bəri ev dustaqlığında saxlanılan Musəvi indi təkcə keçmiş bir siyasətçi və sistem içindən çıxan bir fiqur kimi deyil, həm də İran cəmiyyətinin müəyyən təbəqələri üçün bir ümid simvolu olaraq qayıdıb. Onun təklifi, İranda uzun illərdən bəri siyasi, iqtisadi və sosial narazılıqlarla yüklənmiş ictimai rəyi əks etdirir.
İran cəmiyyətində artan narazılıqlar, xüsusilə gənc nəslin dünyəvi və açıq cəmiyyətə yönəlmiş tələbləri, Musəvinin çağırışını daha aktual edir. İqtisadi tənəzzül, beynəlxalq sanksiyalar, qadın hüquqları və azadlıqlar sahəsindəki ciddi məhdudiyyətlər İran rejiminin legitimliyini sual altına salıb. 2022-ci ildə Məhsa Əmininin ölümü ilə alovlanan “Qadın, Həyat, Azadlıq” etirazları da göstərdi ki, cəmiyyət artıq dəyişiklik istəyir - həm ideoloji, həm də struktur baxımından.
Referendum çağırışı İran üçün yalnız konstitusion deyil, eyni zamanda ideoloji böhranın dərinləşdiyini göstərən bir simptomdur. İran İslam Respublikasının təməl prinsipləri - vilayət-i fəqih (ruhani liderin üstünlüyü), şiə islamçılığı və teokratik idarəetmə - bu tip demokratik çağırışlarla ilk dəfə qarşılaşmır. Lakin fərq ondadır ki, bu dəfə çağırış sistemin içindən gəlir və uzun illər susdurulmuş bir siyasi liderin dilindən səslənir.
Bununla belə, bu təklifin yaxın gələcəkdə real siyasi addıma çevrilməsi hələ ki, çətin görünür. Hazırkı rejim üçün bu, mövcud ideoloji-siyasi sistemin əsaslarını sarsıdan bir təhdid kimi qəbul olunur. Ruhani rəhbərlik və ona bağlı siyasi dairələr bu təklifi “fitnə” və ya “xarici təsirin oyunu” kimi təqdim edə bilər. Lakin istənilən halda bu çağırış ölkədə islahat və dəyişiklik istəklərinin səssiz qalmadığını və siyasi gündəmə ciddi şəkildə daxil olduğunu göstərir.
Musəvinin təşəbbüsü, İran daxilində ictimai şüurun yönünü dəyişdirə və cəmiyyətdə yeni debatların yaranmasına səbəb ola bilər. Bu təklifin gündəmə gətirilməsi, həm də İranın gələcək siyasi quruluşu haqqında düşünməyə, daha açıq və çevik idarəetmə modelləri üzərində müzakirələr aparmağa zəmin yaradır. Xarici qüvvələr üçün də bu proses İranla münasibətlərdə yeni yanaşmalar tələb edə bilər - çünki artıq təkcə hökumətlə deyil, eyni zamanda dəyişiklik istəyən xalqla da hesablaşmaq zərurəti yaranır.
Nəticə etibarilə, Musəvinin referendum çağırışı sadəcə bir ideya deyil, həm də İranın gələcəyi üçün siyasi kompas rolunu oynaya biləcək tarixi bir təklifdir. Rejimin buna verəcəyi reaksiya, ölkənin gələcək inkişaf trayektoriyasını müəyyən edəcək əsas faktorlardan biri olacaq. Bu, İslam Respublikasının öz içində yaranan demokratik təlatümə ilk real cavabı olacaqmı, yoxsa növbəti susdurma cəhdimi? Bunu zaman göstərəcək.
Ruslan Zəngəzur
