Bakı 
Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesində beynəlxalq aktorların rolu olduqca əhəmiyyətlidir. Bu prosesə müxtəlif dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar müxtəlif maraqlar əsasında təsir göstərirlər. Hər bir aktorun mövqeyi və strategiyası sülh prosesinin dinamikasında mühüm rol oynayır.
İlk növbədə, qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya Cənubi Qafqazda əsas geosiyasi aktorlardan biridir və Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinin nizamlanmasında mühüm rol oynayıb. 2020-ci il Vətən müharibəsindən sonra Rusiya vasitəçiliyi ilə üçtərəfli bəyanat imzalandı və Rusiyanın sülhməramlı kontingenti Qarabağda yerləşdirildi. Rusiya, həm Azərbaycan, həm də Ermənistanla tarixi və strateji əlaqələrə malikdir və bölgədəki status-kvonu qorumağa çalışır.
Rusiya, tərəflər arasında balanslı mövqe saxlayaraq, öz nüfuzunu qorumağa və bölgədəki hərbi mövcudluğunu davam etdirməyə çalışır. Zəngəzur dəhlizi və kommunikasiya xətləri ilə bağlı müzakirələrdə Rusiya hər iki tərəfin də təhlükəsizlik maraqlarını nəzərə alaraq vasitəçi rolunu qoruyur. Sülh prosesində Rusiyanın mövqeyi daha çox öz strateji maraqlarını təmin etmək və Qərb aktorlarının bölgədə təsirini məhdudlaşdırmaq üzərində qurulub.
Türkiyə isə Azərbaycanla qardaşlıq və strateji əməkdaşlıq əlaqələrinə əsaslanaraq, münaqişədə Azərbaycanın əsas müttəfiqi kimi çıxış edir. 2020-ci il Vətən müharibəsi zamanı Türkiyənin dəstəyi Azərbaycanın hərbi üstünlük qazanmasında mühüm rol oynadı. Türkiyə həm də regional nəqliyyat və enerji layihələrinin iştirakçısıdır. Qardaş ölkə sülh prosesində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir və Qarabağın tam şəkildə Azərbaycan hakimiyyəti altında olmasını müdafiə edir.
Həmçinin, regionda daha geniş iqtisadi əməkdaşlıq perspektivlərini, xüsusilə Zəngəzur dəhlizinin açılmasını və Cənubi Qafqazda Türkiyənin iqtisadi mövqeyinin güclənməsini prioritet tutur. Rəsmi Ankara regionda sabitliyin qorunmasını və regional inteqrasiyanın təmin olunmasını istəyir, bu da Türkiyə-Rusiya münasibətlərinə xüsusi önəm verir.
Avropa İttifaqı (Aİ) uzun müddət Azərbaycan və Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşmasına dəstək verib. Aİ, sülh danışıqlarını təşviq etmək və iqtisadi əməkdaşlığı genişləndirmək üçün müxtəlif vasitələrlə çıxış edib. Aİ-nin regionda daha çox sülhməramlı və iqtisadi təsirə malik olmaq istəyi var, lakin burada Rusiyanın güclü mövcudluğu Aİ-nin aktivliyini məhdudlaşdırır. Aİ əsasən münaqişənin sülh yolu ilə həllini dəstəkləyir və hər iki tərəflə əməkdaşlıq əlaqələrini inkişaf etdirməyə çalışır. Avropa İttifaqı iqtisadi əməkdaşlıq, infrastrukturun bərpası və humanitar layihələrlə bağlı köməklik etməyə hazırdır. Aİ üçün əsas məqsəd regionda sabitliyi və iqtisadi inteqrasiyanı təmin etməkdir, lakin bu prosesdə Rusiya ilə rəqabət halındadır.
ABŞ isə Cənubi Qafqazda əsasən strateji və iqtisadi maraqları ilə çıxış edir. Vaşinqtonun Ermənistanla müsbət diplomatik əlaqələri olsa da, Azərbaycanla da strateji tərəfdaşlıq qurmaq istəyir. ABŞ daha çox münaqişənin sülh yolu ilə həllini dəstəkləyir və Cənubi Qafqazda enerji təhlükəsizliyinə böyük önəm verir. Birləşmiş Ştatlar sülh prosesində Rusiya və Türkiyənin təsirini məhdudlaşdırmağa çalışır və bölgədə demokratik və iqtisadi islahatları təşviq edir. Vaşinqton həm də Azərbaycanla enerji əməkdaşlığını genişləndirməyə çalışır, xüsusilə də Avropanın enerji təhlükəsizliyi kontekstində. ABŞ üçün əsas məqsəd bölgədə sabitliyi təmin etmək və Azərbaycan-Ermənistan arasında uzunmüddətli sülhü dəstəkləməkdir.
İran Azərbaycan və Ermənistanla həmsərhəd olduğu üçün münaqişənin nizamlanmasında maraqlıdır. Rəsmi Tehran da bölgədə sabitliyin pozulmasından narahatdır və münaqişənin öz sərhədləri boyu təhlükəsizlik təhdidlərinə çevrilməsini istəmir. Bununla yanaşı, İran Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə öz şimal sərhədində geosiyasi balansın dəyişməsindən narahatdır. İran münaqişənin dinc həllini dəstəkləyir və hər iki tərəflə balanslı münasibətlər saxlamağa çalışır. Tehran Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bölgədəki regional nəqliyyat marşrutlarının dəyişməsindən ehtiyat edir, çünki bu, İranın tranzit üstünlüyünü məhdudlaşdıra bilər. İran, həmçinin, regionda Türkiyənin təsirinin artmasından narahatdır və bu istiqamətdə balanslı mövqe tutmağa çalışır.
Beybəlxalq təşkilatların da proseslərin gedişatında rolu danılmazdır. Xüsusilə, ATƏT-in Minsk Qrupu və BMT kimi beynəlxalq təşkilatlar da münaqişənin həllinə dair müxtəlif təşəbbüslər göstəriblər. Lakin bu qurumların sülh prosesinə real təsirləri məhdud olub. Minsk Qrupu praktiki olaraq öz effektivliyini itirsə də, BMT daha çox humanitar yardımlar və regional sabitliyə dəstək verə bilər. Minsk Qrupu sülh prosesini canlandırmağa çalışsa da, real təsir mexanizmlərinə malik deyil və prosesdəki rolu əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. BMT münaqişənin sülh yolu ilə həllini dəstəkləyir, lakin daha çox humanitar yardımla məşğul olur və tərəflər arasında diplomatik kanalları açıq saxlayır.
Əli Hüseynov
